Neftin ucuzlaşması ilə bağlı proqnozlar özünü doğruldur. Neft karteli son beş ildə neft hasilatını rekord həcmdə artırmaq qərarına gəlib ki, bu da dünya bazarına və hasilatçı ölkələrə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər.
OPEC+ toplantısının son qərarı nəticəsində ötən həftə neft qiymətlərində növbəti eniş başlayıb. Bazar ertəsi səhər Londonun ICE birjasında “Brent” markalı neftin iyul fyuçerslərinin qiyməti aprelin əvvəlindən bəri ilk dəfə bir barel üçün 58,98 dollara, WTI markalı neftin iyun fyuçersləri isə 56 dollara düşüb. Kartelin iyun ayında “qara qızıl” hasilatını gündə 411 min barel artırmaq planlarına bazar belə reaksiya verdi ki, bu da ilkin olaraq planlaşdırılan həcmdən üç dəfə çoxdur.
Bir sıra analitik agentliklər bazarda təklifin həddən artıq olması ilə bağlı narahatlıqların artdığını bildiriblər. Çərşənbə axşamı günü bir qədər yuxarıya doğru korreksiya müşahidə olunsa da, faktiki olaraq neft qiymətləri indi dörd ilin minimum səviyyəsindədir.
İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli AYNA.AZ ilə söhbətində deyib ki, ümumilikdə bazar reaksiyası kifayət qədər proqnozlaşdırıla bilər: “Gündəlik 2,2 milyon barel neft hasilatı üzrə birgə məhdudiyyətləri könüllü olaraq daşıyan kartel ölkələri tərəfindən hasilatın artması təklifin artıqlığı riskləri yarada bilər. Hadisələrin belə dönüşü olduqca gözləniləndir. ABŞ Prezidenti Donald Tramp və komandası seçkilərdən bir il əvvəl vəd etdikləri ilə məşğuldur və atdıqları addımlar ani deyil. Əgər kimsə bu qərarları "kortəbii” adlandırırsa, bu cür qiymətləndirmələr ya qərəzlidir, ya da adekvat təhlildən uzaqdır. Trampa ucuz neft lazımdır, çünki ilk növbədə, Vaşinqtona Rusiyaya, İrana və Venesuelaya təzyiq göstərməyə kömək edəcək”.
“Bu addımın ikinci məqsədi benzini ucuzlaşdırmaqdır: dünyanın ən nəhəng iqtisadiyyatlı ölkəsinin orta seçicisi buna böyük önəm verir. Nəhayət, ucuz benzin və dizel istehlak qiymətlərinin ümumi dinamikasının azalmasında rol oynayır. Üstəlik, ABŞ-da yük daşımalarının yarıdan çoxu avtomobil yolu ilə həyata keçirilir”, - deyə mütəxəssis bildirib.
Onun hesablamalarına görə, ABŞ-da neft hasilatı orta hesabla 50-55 dollar/barel səviyyəsində olacaq: “Neftin qiymətinin düşməsi neftin və qazın ixrac qiymətindən asılı olan hasilatçı ölkələrin iqtisadiyyatına zərbə olacaq. Azərbaycanın müasir tarixində hökumət neftin qiyməti ilə bağlı iki dəfə həyəcan təbili çalıb. Belə ki, 2008-ci ildə neftin qiymətinin düşməsi ciddi maliyyə nəticələrinə gətirib çıxardı, bir sıra sahələrdə islahatlar elan olundu. Lakin bir neçə ay sonra neftin qiymətləri qalxdı və iqtisadi yenidənqurma dayandı”.
“2015-ci ildə daha ciddi böhran baş verdi. Neftin qiymətinin düşməsi milli valyutanın üç mərhələdə devalvasiyasına səbəb oldu: məzənnə bir ABŞ dolları üçün əvvəlcə 1.05, sonra 1.55, nəhayət 1.70 manat səviyyəsinə qalxdı və sabitləşdi. Neft iki il ucuz idi. Və sonra hökumət yenidən dərin islahatları müzakirə etməyə başladı. Ölkədə pambıq əkinləri artıb, aqrar sahədə müəyyən dəyişikliklər baş verib. Amma 2017-2018-ci illərdə neftin qiyməti yenidən qalxdı və radikal islahatlara keçid yenə yarıda qaldı”, - deyə Cəfərli vurğulayıb.
Müsahibimiz hesab edir ki, hazırda üçüncü neft böhranı yaranır: “Qiymətlərin aşağı düşmə ehtimalının yüksək olduğu bir şəraitdə neft hasilatı da kəskin şəkildə aşağı düşür. Üçüncü həyəcan təbili çaldıqdan sonra təkcə müzakirələr deyil, real və sistemli hərəkətlər tələb olunacaq”.
Sabiq maliyyə naziri, iqtisad elmləri doktoru, professor Fikrət Yusifov mövzuya dair AYNA.AZ-a şərhində söyləyib ki, neftin qiymətinin aşağı düşməsinə iki əsas amil təsir edir: “Donald Trampın iqtisadi tədbirləri qlobal iqtisadiyyatda tənəzzül və neft birjalarında kotirovkaların azalması qorxusunu artırıb. Bundan əlavə, neft kartelinin qərarı bazara təsir edib, yəni OPEC+ neft hasilatını artırır və bu da qiymətlərə təzyiq göstərir”.
“Azərbaycanın dövlət büdcəsində neftin maya dəyəri bir barel üçün 70 dollar müəyyən edilib. Dünya bazarlarında neftin qiymətinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi iqtisadiyyatı neftə bağlı olan ölkələr üçün təhlükə yaradır. Azərbaycan da belə ölkələrdəndir. İxracımızın ümumi həcmində neft satışından əldə olunan gəlirlərin payı kifayət qədər böyükdür - neftdən gələn birbaşa və dolayı gəlirlər büdcə gəlirlərinin dörddə üçünü təşkil edir. Nəticə etibarı ilə indiki qiymətdən kəsir dərəcəsi narahatlıq doğurur. Qiymətlərin azalması davam edərsə və davamlı olarsa, bu ilin maliyyə planına yenidən baxılması lazım gələ bilər”, - deyə həmsöhbətimiz qeyd edib.
Onun dediyinə görə, cari maliyyə ilinin büdcəsində bu təhlükəni görməmək mümkün deyildi: “Xüsusən də ötən ilin sonunda Trampın seçki bəyanatları neft indekslərinin kəskin azaldılması planları ətrafında qurulmuşdu. O da məlum idi ki, onun qalib gəlmək üçün ciddi şansları var, amma buna baxmayaraq, ölkə büdcəsində neftin kəsim dərəcəsi kifayət qədər yüksək səviyyədə, daha doğrusu, büdcə layihəsi hazırlanarkən müəyyən edilmiş qiymətlə müəyyən edilib. Parlamentdə əsas maliyyə planının müzakirəsi zamanı mən dəfələrlə bildirmişəm ki, belə yanaşma risklərlə doludur. Bununla belə, neftin qiymətinin aşağı düşməsi ilə bağlı büdcədə yarana biləcək problemlər həll oluna bilər”.
Alim düşünür ki, neftin qiyməti uzun müddət aşağı həddə qalarsa, büdcə xərclərini azaltmaq, eyni zamanda manatın məzənnəsinin yumşaldılmasına doğru addımlamaq lazım gələcək: “Hər iki vəziyyət arzuolunmazdır, ona görə də iqtisadiyyatın neftdən asılılığını aradan qaldırmaq üçün köklü yollar axtarmaq lazımdır. Son iyirmi ildə bu istiqamətdə xeyli işlər görülsə də, bu, kifayət deyil, çünki idxal 20 milyard dolları ötüb, iqtisadiyyatın real sektorundan ixrac isə yalnız 3 milyard dollardan bir qədər çox valyuta gəliri gətirə bilər”.
