"DİA-AZ" Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru, akademik Nizami Cəfərovun Teleqraf-a müsahibəsini təqdim edir:
- Nizami müəllim, bu gün cəmiyyətimizdə rus dilinə münasibətlə bağlı fərqli yanaşmalar var. Azərbaycanda bu dilin işləkliyinə necə yanaşırsınız?
- Rus dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biridir. Keçmiş sovet dövründəki nüfuzu xeyli məhdudlaşmış olsa da, yenə də elm, texnika və böyük ədəbiyyatın dili kimi mövcuddur. Azərbaycanda da orta yaşdan sonrakı, keçmiş sovet dövründə oxumuş nəsil rus dilini yaxşı bilir. Bu nəsil rus dili vasitəsi ilə dünya mədəniyyəti ilə tanış olmaq təcrübəsi qazanıb. Bu gün mövcud reallığa əsasən, ingilis dilinin nüfuzu sürətlə artır. Uzun illər Bakı Dövlət Universitetində işləyən müəllim kimi deyə bilərəm ki, müstəqilliyimizi bərpa etdikdən sonra çox az tələbə var ki, ingilis dilini elmi, bədii əsərləri başa düşmək səviyyəsində bilir. Bu çox az bir qrupu əhatə edir. Azərbaycanda rus bölməsində təhsil alanlar isə dili yaxşı bilməklə yanaşı, ədəbiyyatdan da kifayət qədər geniş istifadə edirlər.
- Ölkəmizdə rus dilli məktəblərin sayının çox olduğu deyilir və bunun gələcək üçün müəyyən təhdidlər yaradacağı iddia olunur. Rusdilli kadrların çox olması hansı təhdidlər yarada bilər?
- Keçmiş sovet dövrü və ondan bir az sonra rus bölməsində təhsil alan tələbələr Azərbaycan dilini yaxşı bilmir. Amma bu gün rus bölməsində təhsil alan uşaqların mütləq əksəriyyəti ana dili olan Azərbaycan dilini çox yaxşı bilirlər. Ona görə də ölkədə rus məktəblərinin sayının çox olmasının sovet dövrü və müstəqilliyimizin ilk illərindəki qədər təsirli deyil. Rus, ingilis bölməsində oxumasından asılı olmayaraq, gənclərimiz ana dilini yaxşı bilir. Müşahidələr göstərir ki, rus bölmələrində dərslər daha intizamla keçirilir. Dərsliklər, materiallar daha çoxdur.
- Cəmiyyətin rus dilinə münasibəti necədir? Rus dilini bilmək bir çox hallarda əlavə üstünlük kimi də izah olunur. Bu nədən qaynaqlanır?
- İstənilən bir şəxsin gələcəkdə mütəxəssis olması, normal iş tapması və normal həyat qurması üçün hələ də təsəvvürümüzdə rus dilinin müsbət təsir anlayışı güclüdür. Bu da təsadüfən ola bilməz. Çünki bu gün Azərbaycanın Rusiya ilə yanaşı, postsovet məkanı, türk dünyası ilə kommunikasiyasında rus dili mühüm rol oynayır. Həmçinin Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tatarıstan, Başqırdıstan və digər türk regionlarında işləmək, əlaqələr qurmaq, elmi, mədəni münasibətlərə girəcək insanlarımıza rus dili lazımdır. Çünki sadaladığımız bu dillərin hamısını öyrənmək çox ciddi problem və çətinlik deməkdir. Amma rus dili vasitəsilə praktik olaraq bu əlaqələri qurmaq olur. Bu gün azərbaycanlılar iş prosesində və adi söhbətlərdə Türkiyə türkləri ilə cənubi azərbaycanlılarla, postsovet məkanında yaşayan türklər arasında biz təbii tərcüməçiyik. Türkiyə türkü ilə bir özbək, xüsusilə də qazax, qırğız, tatar bir məclisdə olduqda bir-birini başa düşmür. Amma Azərbaycan türkləri olaraq biz o əlaqəni, münasibəti yarada bilirik. Bu da bizim rus dilini bilməyimizlə bağlıdır.
- Ümumilikdə rus dilinin perspektivi ilə bağlı proqnozlar nədən ibarətdir?
- Sözsüz ki, rus dilinin perspektiv olaraq bundan sonra getdikcə güclənəcəyini güman etmirəm. Çünki bu daha çox Rusiyanın özünün vəziyyətindən, rus dilinin gələcək perspektivlərindən asılıdır. Bu gün rus dili, ingilis dili ilə çox ciddi rəqabət içərisindədir. İngilis dilinin gücü, miqyası, səviyyəsi bəllidir. İngilis dilini bizim indiki düşüncəmizlə heç bir təhlükə gözləmir. Amma rus dili əvvəlki dövrlə müqayisədə nüfuzunu itirə-itirə gedir.
- Dünyada rus dilinin nüfuzunu itirməsinə səbəb nədir?
- Bir vaxtlar dünyanın hər yerində rus dilinin böyük imkanları var idi. Az qala, dünyanın hər yerində rus məktəbləri, rus mütəxəssisləri fəaliyyət göstərirdi. Afrikadan başlamış Koreya, Viyetnam, Hindistana qədər gənclər Rusiyada təhsil alırdı. Amma rus dilinə vurulan zərbə, kommunizm, sosializm ideologiyasının iflası ilə bağlı oldu. Bu iflas Leninin dilini xeyli dərəcədə nüfuzdan saldı. Dəfələrlə Rusiyada rəsmi tədbirlərdə, Dövlət Dumasında rus dilinin vəziyyəti ilə bağlı müzakirələrdə iştirak etmişəm. O tədbirlərdə vurğulanıb ki, indi rus dilinin ciddi müdafiyəyə ehtiyacı var. Rus dilinin təkcə Leninin dili olmadığı göstərilməlidir. Bu həm də Tolstoyun, Puşkinin, Dostoyevskinin, böyük elmin dili olub. Ona görə də rus dili ciddi imtahan qarşısındadır.
- Sizcə, rus dilinin ana dilimizə təsir imkanları varmı? Varsa, bunu necə önləmək mümkündür?
- Rus dilinin Azərbaycan dilinə təsiri olduqca azdır. Çünki bu təsir Azərbaycan dilinin hüdudlarını, imkanlarını məhdudlaşdıracaq səviyyədə deyil. Əvvəllər belə bir təhdid var idi. Amma indi rus dilinin ana dilimizi hər hansı səviyyədə sıxışdırmaq imkanları yoxdur. Artıq Azərbaycanda rusca danışan ailələr çox azdır. Rusca ancaq elm, məktəb, tədrisdə danışmağa meyl göstərilir. Rusdilli məktəblərdə də Azərbaycan dili rus dili ilə rəqabətdədir.
